Konuralp, Orpheus Mozaiği
- Zerrin Avan
- 16 Eyl
- 4 dakikada okunur
Güncelleme tarihi: 17 Eyl
Mozaik. Orpheus. Mitoloji.
Yazan: Sanat Tarihçisi Zerrin Avan
Giriş
Konuralp (ant. Prusias ad Hypium), Roma İmparatorluk Dönemi’nde Bithynia bölgesinin önemli kentlerinden biri olmuştur. Kentin arkeolojik buluntuları arasında öne çıkan mozaikler, yalnızca dekoratif unsurlar değil, aynı zamanda dönemin mitolojik ve kültürel dünyasına açılan pencerelerdir. Bu mozaikler içinde Orpheus tasvirleri, hem ikonografik hem de sembolik açıdan dikkate değerdir.
Orpheus Kimdir?
Orpheus; Trakya kralı Oiagros ve Muse Kalliope’nin oğludur. Kalliope, antik Yunan mitolojisinde “epik şiir” ve anlatımsal şiirin ilham perisi olan dokuz Musa’nın en eskisi ve en saygı görenidir. Orpheus, lir (kithara) çalan, müziğiyle doğayı ve vahşi hayvanları ehlileştiren efsanevi bir şair ve ozandır.
Orpheus İkonografisi
Roma mozaiklerinde yaygın bir tema olarak işlenen bu sahnelerde Orpheus, çoğunlukla Phryg şapkası (frig başlığı) ile betimlenir; bu da Anadolu kökenli algısına işaret eder. Çevresinde ise aslan, kaplan, kuş ve diğer hayvanlar, müziğinin etkisi altında sakin bir biçimde oturur.
Konuralp mozaiklerinde de benzer bir düzenleme gözlemlenir: merkezde Orpheus, lirini çalarken; çevresinde vahşi hayvanlar dizilidir. Bu ikonografi, müziğin evrensel gücünü ve doğaya hükmeden uyum fikrini sembolize eder.
Mitolojide Orpheus
Orpheus, mitolojik anlatıya göre Trakya Kralı Oiagros ile ilham perisi Kalliope’nin oğludur. Antik kaynaklarda ölümlüler arasında “en büyük ozan” ve “en ünlü müzisyen” olarak tasvir edilmiştir. Tanrı Apollon tarafından kendisine bir lir armağan edilmiş, Mousalar ise ona bu çalgıyı icra etme sanatını öğretmiştir. Orpheus’un icra ettiği ezgiler, lirin olağanüstü uyumlu tınılarıyla birleştiğinde yalnızca insanlar değil, doğanın bütün unsurları üzerinde de etkili olmuştur. Mitolojik anlatılarda, en vahşi hayvanların onun musikisiyle ehlileştiği, gökyüzünde uçan kuşların melodiyi dinlemek üzere kanat çırpışlarını durdurduğu, hatta ağaçlar ile kayaların müziğin armonisine kapılarak hareket ettikleri ve ona “selam” verdikleri ifade edilmektedir.
Mitolojik ozan ve Trakyalı müzisyen Orpheus ile ilgili en ünlü efsane, ölen eşi Eurydike’yi kurtarmak için yeraltı dünyasına inişi ve başından geçen olay örüntüsüdür.
Konuralp, Orpheus Mozaiği
Konuralp’in mozaiklerindeki Orpheus tasvirleri, yalnızca sanatsal değil, aynı zamanda toplumsal kimlik açısından da önemlidir. Kentin Roma döneminde sanatsal üretim merkezi olduğunun göstergesidir. Ayrıca Konuralp’in mitolojik katmanlarıyla, günümüz kültürel belleği arasında köprü kurar. Bu bağlamda, Orpheus sahnesi Konuralp’in “çok katmanlı kültürel miras” anlayışını vurgulayan önemli bir örnektir.
Buluntu Yeri
Orpheus mozaiği, 1950’lerde Konuralp'in güney kesiminde bir tarlada tesadüfen bulunmuş ancak o tarihte üzeri kapatılmıştır. 1990'larda aynı mozaik dikdörtgen panellere kesilmiş ve Konuralp Müzesi’nin deposuna kaldırılmıştır. Mozaik, 2012 yılında İstanbul Restorasyon ve Konservasyon Merkez Laboratuvarı Müdürlüğü tarafından konservasyon işlemine tabi tutulmuş ve bugün Konuralp Müzesi’nin taş eserler salonunda sergilenmektedir.
Ölçüleri
Elde olan verilere göre, mozaiğin tabanı 8.10 x 5.30 m ölçülerindedir. Orpheus, hayvanlar ve dört köşedeki mevsim kişileştirmelerinden oluşan pano, 0.5 cm veya daha küçük tesserae ile işlenmiştir. Mozaiği çevreleyen bordürler ise 1.5 cm veya daha küçük tesseraelerden yapılmıştır.
Betimleme
Sahnenin bütününde, hem vahşi hem de evcil hayvanlar onun ilahi müziğinden büyülenmiş bir biçimde etrafında toplanmışlardır. Tüm hayvanlar sessizlik içinde Orpheus’un müziğini dinlemekte ve dikkatlerini bütünüyle müziğin kaynağı olan Orpheus’a yöneltmektedir. Büyüleyici müziğin etkisi, hayvanların hareketleri ve bedenlerinin çeşitli kısımlarındaki ifadeler aracılığıyla yansıtılmaktadır.
Mozaiğin merkezinde Orpheus, kayanın üzerinde oturur pozisyondadır. Orpheus’un başı önden (frontal) görünümde, gövdesi ise sola dönük ¾ profilden betimlenmiştir. Üst gövdesi önden, alt gövdesi ise sola dönük gösterilmiştir. Ön tarafta sağ kolu dirsekten bükülmüş ve gövdenin sol tarafına yönlendirilmiştir. Sol koluna yerleştirdiği çok telli kitharayı, arka tarafta sol parmaklarıyla; ön tarafta ise sağ elinde tuttuğu bir mızrap (plektrum) ile çalmaktadır. Sol bacağı arkada, sağ bacağı ise hafifçe ileriye doğru uzatılmıştır.
Orpheus, ikonografik betimlemede başında Frig başlığı ile görülmektedir; bu unsur, figürün “Doğulu” kökenine atıfta bulunan karakteristik bir simgedir. Giysisi yüksek belli, kemerle bağlanmış uzun kollu bir tunikten ve altına giyilmiş bol pantolondan (anaxyrides) oluşmaktadır. Boynunu çevreleyen pelerin, omuzların arkasından geçirilmiş, iki kalçasının önünden öne alınarak bacaklarının arasında aşağıya doğru sarkacak şekilde düzenlenmiştir. Yüz ve eller krem tonlarında işlenmiş, dudak, göz ve kaş konturları koyu kahverengiyle belirginleştirilmiştir; parmak çizgileri ve plectrum ise maun renginde konturlarla vurgulanmıştır. Tunik, pantolon ve Frig başlığı koyu yeşil, pelerin açık kahverengi tonlarda verilmiş; uzun ve kıvırcık saçlar koyu kahverengi olarak tasvir edilmiştir. Pelerinin kenar hatları, kol bandı ve manşetleri koyu kahverengiyle sınırlandırılmış, beldeki kemer ile pelerinin üzerinde sarı renk kullanılmıştır. Kitharanın dış hatları ve telleri ile ayakkabı konturları ise koyu kahverengiyle belirgin kılınmıştır.
Kompozisyonun bütününde, hem vahşi hem de evcil hayvanların, merkezî figür Orpheus’un etrafında toplandıkları görülmektedir. Hayvanların betimleniş vurgusu, Orpheus’a yöneltilmiştir. Anatomik detaylarda gözlemlenebilen duruşları aracılığıyla somutlaştırılmıştır. Burada dikkat çekici olan, Konuralp mozaiğinde müziğin doğa ile insan arasındaki uyumu ile, aynı zamanda evrenselliği ile kültürel belleği kuşatıcı ve birleştirici bir metafor olarak işlenmiş olmasıdır.
Orpheus’un üst sağ tarafında, ona dönük şekilde tasvir edilmiş bir papağan yer almaktadır. Sağ profilden gösterilen papağan, gagasını yukarıya doğru kaldırmıştır. Papağanın altında, Orpheus’a arkasını dönmüş şekilde sol profilden betimlenmiş bir leylek bulunmaktadır. Leyleğin hemen altında, başı ve gövdesi Orpheus’a dönük bir tavus kuşu yer almaktadır. Sağ profilden ayakta tasvir edilen tavus kuşu, Orpheus’u dikkatle dinler görünmektedir.
Kültürel ve Dini Anlamlar
Orpheus’un Konuralp’teki tasvirleri, birkaç katmanlı anlam taşır:
Kültürel Evrensellik: Yunan kökenli bir figürün Roma Bithynia’sında işlenmesi, Konuralp’in kozmopolit yapısını yansıtır.
Felsefi Yorumlar: Orpheus’un lirinden çıkan armoni, stoacı ve neoplatonik düşüncede “kozmosun düzeni” ile ilişkilendirilmiştir.
Erken Hristiyanlık Etkisi: MS 3.–4. yüzyıllardan itibaren Orpheus, İsa’nın bir önfigürü gibi yorumlanmıştır. Bu yorumda Orpheus’un hayvanları sakinleştirmesi, Mesih’in insan ruhlarını kurtarmasına benzetilmiştir (Bkz. Cumont, 1911).
Sonuç
Konuralp mozaiklerinde Orpheus’un varlığı, kentin antik dönemde mitolojik, felsefi ve dini sembollerin dolaşımına açık olduğunu göstermektedir. Orpheus, müziğin evrenselliği ve insan ruhunu dönüştürücü gücü ile hem pagan Roma dünyasında hem de erken Hristiyanlık yorumlarında ölümsüzleşmiş bir figürdür. Konuralp’teki bu ikonografi, kültürel sürekliliğin ve yerel hafızanın korunması açısından bugün de önemli bir bellek unsurudur.
Kaynaklar
Cumont, F. Les Religions Orientales dans le Paganisme Romain. Paris, 1911.
Dunbabin, K. M. D. Mosaics of the Greek and Roman World. Cambridge University Press, 1999.
Elsner, J. Art and the Roman Viewer. Cambridge, 1995.
Konuralp Müzesi Katalogları, Düzce İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2008.
Yorumlar